(10) مليؤن قوربانى و (10) هةزار كتيَبى
قةدةغةكراو
ئاشـكراكردنى مةلةفة نهيَنييةكانى دادطاكانى
ثشـكنين
نووسينى: ئيبراهيم ئةلحةيدةرى
و: باوكى ريَبين
رؤذنامةي ريَطاي يةكبوون-
ذمارة (70) سالَى يةكةم ل5-7
-دووشةممة
16/
ربيع
الثاني/1421
ك– 17/7/2000ز
داواكةى
ثاثا هةنطاويَكى بوويَرانة بوو كة ثيَشتر لةميَذووى دوور و دريَذى كةنيسةدا كةس
نةينابوو. ثاثا داواى كرد كة خةلَكى لةتاوانةكانى كةنيسة خؤش بن، ئةو تاوانانةى
كةنيسة كة بةدريَذايى دووهةزار سالَ بةرثا دةكران. داواكةى ثاثا ذمارةيةك
تاوانى طرتةوة كة كةرامةتى مرؤظايةتييان روشاندبوو مافةكانى مرؤظيان ثيَشيَل
كردبوو و كة طرنطترينيان، جةنطةكانى خاضثةرستى و دابةش بوونى كةنيسةى نةصرانى و
دادطاكانى ثشكنين (محاكم التفتيش) و دذايةتى كردنى سامييةت(دذايةتى كردنى
جوولةكة) و هى تر. ئةو بةلَطةنامة ميَذووييةش كة ثاثا ثيَشكةشى ظاتيكانى كرد ضل
لاثةرِة بوو و رةخنةى زاتى، بةخؤداضوونةوةى و داننان بة تاوانى كؤن زؤرى تيَدا
بوو.
ظاتيكان ريَطةى بة ذمارةيةك ليَكؤلَةرةوة و ميَذوونووسان دا مةلةفة
نهيَنييةكانى دادطاكانى ثشكنينى سةدةكانى ناوةرِاست كة مليؤنةها مرؤظ بوونة
قوربانييان ئاشكرا بكةن. مامؤستاى ميَذوو لةزانكؤى (كؤلَؤنيا) ثيتةر شميت
راطةياندنى ئاشكراكردنى مةلةفة نهيَنييةكانى دادطاكانى ثشكنينى لةلايةن ثاثاوة
بةهةل زانى و (منحة)يةكى
وةرطرت بؤ ليَكؤلَينةوة لة(بةلَطةنامة جةرمانييةكان) كةسةدان سالَة بةنهيَنى
لةئةرشيفى ظاتيكاندا هةلَطيراون و كة بريتين لة(328) مةلةف و لةلايةن دةزطاى
رةقابة و دادطاى ثشكنينةوة سالَى (1571)ى زاينى دةرضووبوون. يةكيَكيش لةو
مةلةفانة، ئةو مةلةفةى فةرمانى لةسيَدارةدانى دؤزةرةوةى لةضاثدان(يوهانس
طوتنبرط)ى ئةلَمانى و كة بةثيَى ئةو فةرمانة لةسيَدارة درا.
وةرطيَرِانى ئينجيل لةلايةن (مارتن لوسةر) يارمةتى ئةوةى دا ئينجيل بةئاسانى
لةناو خةلَكدا بلآوبيَتةوة ثاش ئةوةى تةنها كةميَكى خةلَك دةيانتوانى
بخويَننةوة بةلآم رةقابةى توندى كةنيسة لةسةر لةضاثدانى كتيَبةكاندا
بلآوكردنةوةى ئةو ئينجيلة وةرطيَرِدراوةى قةدةغةكرد و هةزاران نوسخةى
دةستطيركران.
بةدريَذايى ضوارسةد سالَيش دادطاى ثشكنين لةئيتالَياوة بؤ فةرِةنسا و
لةئيسثانياوة بؤ ئةلَمانيا دريَذ بوونةوة و هةزاران مةلةفى نهيَنى لةئةرشيفى
ظاتيكاندا كةلَةكة بوو.
قوربانييةكانى دادطاكانى ثشكنين لة (10) مليؤن كةس تيَثةرِيان كردبوو. لةناو
ئةو ليستة رةشانةشدا ناوى فةيلةسووفى ئةلَمانى طةورة (ئيمانويَل كانت) هاتبوو
ئةويش بةهؤى كتيَبةكةى (رةخنة لةعةقلَي ثةتى – نقد العقل الخالص) و ظؤلتيَر كة
يةكيَك بوو لة بيريارة هةرة طرنطةكانى شؤرِشى فةرِةنسى و (ئةلبرتؤ مؤرافيا).
كتيَبةكانى (سيمؤن دى بووظوار) و (جان ثؤل سارتةر) و هةزاران نووسةر و بيريارو
رؤماننووس و هونةرمةندى تريش لةناو ليستى كتيَبة ياساغةكاندا هةن.
سووتيَنطةكانى باوةرِ
مامؤستاى لاهووت لةزانكؤى فرانكفؤرتى ئةلَمانى (هيَربيَرت ظؤلف) ذمارةى كتيَبة
قةدةغةكراوةكانى لة ئةرشيفى ظاتيكاندا بة دةهةزار كتيَب مةزةندة كردووة كة
ليذنةكانى ثشكنينى سةر بةظاتيكان ئةو مةلةفانةى بةدريَذايى سةدان سالَ بةو
ثةرِى نهيَنى ثاراستبوو.
سالَى 1965 ئةنجومةنى راويَذكاران لةظاتيكاندا ناوى ذمارةيةكى زؤرى بيريارانى
لةليستى رةشدا كوذانةوة كة هةنديَكيان نووسةر و وجودى بوون وةك سارتةر و سيمؤن
دى بووظوار (بةهؤى كتيَبةكةى: رةطةزةكةى تر) و مالبرات (بةهؤى كتيَبةكةى:
كلآوةكة) و هةموو رؤمانةكانى ئةلبرتؤ مؤراظيا و (ئةندرآ جيد)ى هاورِيَى،
هةروةها كتيَبى (مةسيحى بالَغ)ى ئةديبى ئةلَمانى يوسف تؤما.
ليستة رةشةكة هةروةها شاعيرى ئةلَمانى طةورةش (هاينريش هانية)ى هةلَطرى خةلآتى
نؤبلى طرتبووةوة. راويَذكارى ئةلَمانى (ميتر نيخ)يش كاتى خؤى (هاينة)ى
بةبلآوكردنةوةى ضةند فيكرةيةكى شؤرِشطيَرى مةترسيدار تؤمةت بار كردبوو كة ئةو
فيكرانة بؤيان هةية نيزامى دةرةبةطايةتى لةئةوروثادا برِميَنن، بةلآم
ثاسةوانةكانى ظاتيكان تةنها سووتاندنى كتيَبيان بؤ كرابوو و بيرةكانيان بؤ
نةسووتيَنرا.
قيَزةونترين رةفتارى دادطاكانى ثشكنين لة ئيسثانيا و ئةلَمانيا بريتى بوو
لةسووتاندنى ئافرةتة جادووطةرةكان. لة سةدةى ثانزةهةمدا (ئةلؤنسؤ دى هوبدا)
سةرؤكى ئةسقةفةكانى تايفةى دؤمينيكانةكان بوو، هاوكاتيش ثادشا (فرديناند) و
شاذنة (ئيَزابيَللا)ى شارى (ئةرطؤن) لةيةهودييةتةوة بوونة نةصرانى كاسؤليكى،
دةشلَيَن بوونيان بةكاسؤليكى تةنها بةناو بوو ئةطينا بةدلَ وةكو جوولةكة
مانةوة. فةرمانبةرانى كؤشكيش هةستيان بةمة كردو بةمةترسييةكى طةورةيان لةسةر
ثادشا نشينةكة زانى.
لةو كاتةشدا ئيسثانييةكان لةلايةك دذى جوولةكة و لةلايةكى تر دذى ثاثا دةوةستان
بؤية كرد ثادشاو ثادشاذن لةذيَر ضاوديَرى توند دابنريَن، ئةوةندةشى ثيَنةضوو
تؤمةتى بآ باوةرِيَيان داية ثالَيان و ثاثا (سيكستؤس)ى ضوارةم رةزامةندى لةسةر
لةسيَدارةدانيان دةربرِى لةشوباتى 1481 كةنيسة(شانؤى باوةرِ)ى لة(سيفليا)دا
داناو ثادشاو ثادشاذنيان ثيَكةوة بةكؤت و زنجيرى ئاسن بةست و لة طؤرِةثانى
شارةكةدا سووتانيانن.
قوربانيية موسلَمانةكانى دادطاكانى ثشكنين ضوار سةد كةسى سةر بةخيَزانى
دةولَةمةند نيَوان سالآنى 1481 و 1490 سووتيَنران و كةنيسة دةستى بةسةر مالَ و
سامانةكانيان داطرت.
قةشة (تؤماس دى تؤركيدا) دامةزريَنةرى مةلةفةكانى دادطاى ثشكنين فةرمانى
سووتاندنى زياتر لة (12)هةزار جوولةكة كةرازى نةببوون ببنة نةصرانى دةركرد.
دادوةرةكانى ثشكنين بةدواى دةرضووان لةكةنيسة لةهةر كويَيةكدا بووبن دةطةرِان و
راويان دةنان. شتيَكى سةيرتيش هةبوو كاردينالَةكان (قةشةى ثلة هةرة بةرزى
كةنيسة) سةرؤكايةتى دادطاى ثشكنينيان بكردايةو بةشدارييان لةسيَدارةدان و
سووتاندن و ئةشكةنجةدان بكرداية.
موسلَمانةكانى ئةندةلوس (موريسيكةكان) كة كةنيسة راوةدووى دةنان بةتايبةتيش ثاش
كةوتنى شارى (غرناطة)
سالَى 1492 لة قوربانيية يةكةمةكانى دادطاكانى ثشكنين و بؤ سووتيَنطةكان
راكيَشران و شيَوازى كوستن و سووتاندن و دةربةدةركردنيان ضيَشتبوو، ئاسانيش بوو
بؤ ئةو دادطايانة كةسانيَك بدؤزنةوة كة تؤمةتى بآ باوةرِى و دةرضوون
لةفةرمانةكانى كةنيسةيان بدةنة ثالَ.
دادطاكان موسلَمانةكانيان ناضار دةكرد طؤشتى بةراز بخؤن و مةشروب بخؤنةوة و
ناضاريان دةكردن ببنة نةصرانى. كةنيسةش رايطةياند كةهةر كةسيَك طؤشتى بةراز
نةخوات و مةشروب نةخواتةوة بةكافر و كةللةرِةق لةقةلَةم دةدرآ و هةر ئافرةتيَك
خةنة بطريَتة قذى خؤى طومان ثيَ ببرآ كة كافر و مولحيدة و هةر كةسيَك دةست
نويَذ بطرآ تؤمةتى ئيلحادى دةدريَتة ثالَ و ثيَويستة لةسيَدارة بدريَت و
بسوتيَنريَت.
تةنها سالَى 1609 بوو كة مةينةتييةكانى موسلَمانةكان كؤتايى ثيَ هات ئةويش
كاتيَك كةنيسة برِياريدا هةموو موسلَمانةكان بةرةو ئةفريقيا لة ولآت بةدةر
بكرييَن.
(دياطؤ لؤسثيَرؤ) سةرؤك دادطاى ثشكنين لة (قورتوبة) سالَى 1499 بازرطانة
موسلَمانةكانى شارةكةى بة كوفر و ئيلحاد تؤمةتباركرد و فةرمانيدا بسووتيَنريَت
و ثاشان دةستى طرت بةسةر مالَ و سامانياندا.
دادطاكانى ثشكنين لةئيسثانيادا تاسالَى 1808 بةردةوام بوون و لةو سالَةدا
جؤزيَن بووناثارت (يةكيَك لةبراكانى ناثليؤن) قةدةغةى كردن. ثاش نزيكةى (18)
سالَيش بةتةواوى ئةو دادطايانة لةئيسثانيادا قةدةغةكراو دوايةمين كةس كة
لةسيَدارةدرا ثيَاويَكى شارى (بةلةنسية) كة بةكوفر و ئيلحاد تاوانبار كرابوو.
(ثيتةر شميت) باس لة ضالاكييةكانى لةسيَدارةدان كة ثياوة درِندةكانى دادطاكانى
ثشكنين لةئةلَمانيادا دةكات و دةلَيَت كاتيَك دادطاكان لةسيَدارةدانى ((بةكرآ
طيراويَكى كافر))ى رادةطةياند ئاثؤرةى خةلَك لة طؤرِةثانى لةسيَدارةدانةكة
كؤدةبوونةوة و ((بآ باوةرِةكة)) بة لةرزةو هاوار و طريانةوة بة بةستراوى
(بةزنجيرى ئاسن) دةهيَنرا.
جةللادةكان بةتوندى رايان دةكيَشا و كاتيَك دةطةشتنة كةنارى رووبارةكة تا
فرِيَى بدةنة ناوى داماوةكة هاوارى دةكرد: رزطارم بكةن، يارمةتيم بدةن،
جةللادةكانيش خيَرا فرِيَى دةدةنة ئاوةكة و بةرِمة دريَذةكانيان ثالَى ثيَوة
دةنيَن و نووقمى دةكةن. بةم شيَوةيةش ذمارةيةكى زؤرى (بةكرآ طيراوان) لةسيَدارة
دران تاكو ئةمارةتى باقاريا بذى.
تراجيدييةكانى لةسيَدارةدانةكان
12ى تشرينى يةكةمى 1345 ميَذوونووسيَكى نةناسراو لةبارةى لةسيَدارةدانى تازةى
بةكرآ طيراو (بيَرنادةر) كة دادطايةكى ثشكنينى ئةلَمانى بة جادووطةريَكى سياسى
ناوى بردووة شتى نووسيبوو. دؤق (ئيَرنست) لةبنةمالَةكةى (ظيتسلباخ) ناكؤك بوو
لةطةلَ ذنةكةى كة دايكى (ئةلبرشت)ى كورِى بوو و كة دةبوواية دواى خؤى بضوايةتة
سةر تةخت.
ثاش ئةوةى زةواجى ئةو دوانة فةشةلى هيَنا كيَشةكانيان تةقينةوةو ذنة لاوة
جوانةكة بووة مةترسى لةسةر عةرشى (تيَرنستا) بؤية بة (ميَينةكى بةدكارو
جادووطةريَكى مةترسيدارى لةقةلَةمدا. ئافرةتةكة درا بةدادطاى ثادشايى كة لةحةوت
ميرى ئةسثسوار ثيَكهاتبوو. دادطاكة تؤمةتى ((خيانةتى عةرش كة ثةروةردطار
دةيثاريَزيَت))ى دراية ثالَ، هةر لةلاثةرِة رةشةكانى ميَذووى كةنيسةى ئةلَمانى
لةسيَدارةدانى ئةو ئافرةتة دلَسؤزى ميَردةكةى بوو و خؤشى ويستبوو و ئةو ميَردةى
حةيران كردبوو بةجوانييةكةى، ئةمةش واى لةميَردةكةى كرد بةجادووطةريَكى بةدكارى
بزانآ و ثيَويست لةخؤى و جادووةكةى رزطارى بآ.
ثاثا
(تينؤ سيَنت)ى ضوارةم يةكةم كةس بوو بةشيَوةيةكى رةسمى دادطاكانى ثشكنينى
بةكارهيَنا ئةويش سالَى 1252 و يةكةم كةس بوو فةرمانبةرى دامةزراند تا ئةو بآ
باوةرِانةى دذى كةنيسةى كاسؤليكى دةوةستن دادطايى بكةن. ثاثا (ثؤليس)ى سيَيةميش
(ناوةندى رؤمايى)ى وةك ناوةنديَكى دادطاكانى ثشكنينى كاسؤليكى لةرؤما دامةزراند
و يةكةم نووسينطةى ثؤليسى كةنيسة سالَى 1569 ضةند مةتريَك دوور لةظاتيكانةوة
دروست كرد.
لةدةرطاى ئةو نووسينطةى ثؤليسةشدا و لةسةر تابلؤيةكى طةورةى مةرِمةرِدا
نووسراوة: ((ئةم بيناية بؤ جةنط دذى كوفر و ئيلحاد و ثاراستنى ئاينى كاسؤليكى
دامةزراوة)). ثاريَزةرانى عةقيدةى نةصرانيش لةثاش خؤياندا شويَنةوارى خويَناوى
ترسناكيان جيَهيَشتبوو: لةكوشتن و سووتاندن و برذاندن بةئاطر و لةسيَدارةدان و
خنكاندن و فرِيَدان بؤ ناو رووبارةكان و جؤرةها شيَوازى ئةشكةنجة بؤ برِينى
ئةندامةكانى لةش و رشتنى خويَن و ئةشكةنجة تامردن.
لةطةلَ جياوازى مةزةندة كردنةكانيش، زياد لةدةمليؤن بآ تاوان بوونة قوربانيى
دادطاكانى ثشكنين، بةشى زؤريشيان بةزيندوويى لة طؤرِةثانةكانى شارةكةدا
سووتيَنرابوون.
وةكو طؤظارى (ديَر شثيطل)ى ئةلَمانيش دةلَيَت دادطاكانى ثشكنين وةكو دومةلَى
سةرةتا نةش و نمايان لةئةوروثاى سةدة ناوةرِاستةكاندا كردبوو. نةك تةنها
كةنيسةى كاسؤليكيش بةلَكو كةنيسةكانى تريش.
(مارتن لوسةر) و (كالظين) كة ثيَشةوايةتى ضاكسازيى ئاينيان لة ئةوروثا دةكرد
هةروةكو دادطاكانى ثشكنين دذى (بآ باوةرِةكان) و جادووطةرة ئافرةتةكان
رةفتاريان كردبوو، بةلَكو لةوانةية لةوانيش خراثتر. بةكارهيَنانى ئةشكةنجةدان و
ئاطر و ئاسن لاى ئةوان لةوانةى دادطاكانى ثشكنينى كاسؤليكى كةمتر نةبوو.
بيَطومان دةبوواية كةنيسةى كاسؤليكى وةكو بةهيَز دةربكةوتاية و ثاساو بؤ دانانى
ئةو دادطايانةى بهيَنايةو ئةطةر ضةوساندنةوةى روحى نةبوو، ليَكؤلَينةوةو
ضاوديَرى و ئةشكةنجة و لةسيَدارةدان هةبوون.
سةرضاوة: رؤذنامةى
الشرق الاوسط
ذمارة 7812 – 18/4/2000 لاثةرِة (10). |