Download Kurdish Fonts : Ali-Web - Ali-K-Alwand - Ali-K-Sahifa -Unikurd

HOME

       

150 كيلؤبايت

PDF

نوسخةي

       
 

ثرؤفيسؤر نعؤم ضؤمسكي لةنويَترين طفتوطؤيدا:
من بةدوورى نازانم كة نيوةى ئةو قةسابخانانةى لةماوةى دة سالَى رِابردوودا لةجةزائير رِوويانداوة، فةرةنساو موخابةراتى فةرةنسا ئةنجامى دابيَتن
ئا: راثؤرتى واشنتؤن* - ذمارة دوو، 15/4/2005

و: هاوذين عومةر

   
     
 

 ضؤمسكي

نعؤم ضؤمسكى لةسالَى 1928 لةشارى فيلادلفياى ويلايةتى ثةنسلظانيا، لةخيَزانيَكى رةوةندى جولةكةى رووس لةدايكبووة، لةزانكؤى ثةنسلظانيا زمانةوانىو بيركارىو فةلسةفةى خويَندووةو هةر لةوىَ برِوانامةى دكتؤراى لةزانستى زمانةكاندا بةدةستهيَناوة.

هةر لةساتةوةختى بةدةستهيَنانى برِوانامةكةيةوة تا ئيَستا، ضؤمسكي لةثةيمانطاى ماساضوسيَتس بؤ تةكنؤلؤجيا MIT، كةبةيةكيَك لةدامةزراوة فيَركاريية هةرة بةناوبانطةكان لةويلايةتة يةكطرتووةكان دادةنريَت، وانة دةلَيَتةوة. ئةو بةطرنطترين زاناى هاوضةرخ لةبوارى زمانةوانيدا دادةنريَت، بةلآم بوارى زانستى بةبوارى هةرةطرنط لةذيانى ئةودا دانانريَت، بةسة بؤئةوةى بزانين كةئةو بةطرنطترينى "مونشةققةكان" لةويلايةتة يةكطرتووةكاندا دادةنريَت. هةنديَكيش بةوةى جولةكةيةكةو رقى لةخؤيةتى وةسفيان كردووة. كةنالَى "CNN"يش بةطرنطترينى رةخنةطرانى سياسةتةكانى ئةمريكاى داناوة.

لةيةكيَك لةراثرسيية رؤشنبيرييةكانى ويلايةتة يةكطرتووةكاندا، ضؤمسكى بة يةكيَك لةو سىَ كةسايةتيية رووناكبيريية هةرةطرنطةى سةدة هةلَبذيَردراوة كة تائيَستا لةذياندان.

ئةمةى خوارةوةش دةقى طفتوطؤكةية:

+ رِاوبؤضوونةكانت ناسراونء بؤ ماوةى ضةند دةيةيةكة رِيَزيَكى زؤريان لةزؤريَك لة دةولَةتانى جيهاندا بؤ دادةنريَت، بةلآم ئايا ثيَتواية ئةو رِايانةت هيض كاريطةرييةكيان لةسةر سياسةتةكانى ويلايةتة يةكطرتووةكان هةبيَت؟

ـ ئيدارة جياجياكانى ئةمريكاء ئةندامء فةرمانبةرةكانيان لة خويَنةرانى من نين، خويَنةرانى من بريتين لة بةشيَكى بزووتنةوةيةكى ميلليى جيهانى كة ئيَستا كاريطةريى طةورةى دروستكردووة (ئةويش بةهؤى منةوة نا)، من بةشيَكى بضووكم لةو بزووتنةوةية، بةلآم (بة ضاوخشاندنةوة بةميَذوودا) ثةرةسةندنى بزاظة ميللييةكان وادةكات كاريطةريى طةورة لةسةر ئةو كؤمةلَة رِيَطةضارةو برِيارانة بةجآ بهيَلَيَت كة فةرمانرِةوايان تةبةنييان دةكةن.

بؤئةمةو بةشيَوةيةكى نارِاستةوخؤ، كاريطةرييةكمان هةية، بةلآم ئةمةش خؤى لةرِوونكردنةوةى رِاستييةكانء شتةكان بؤ كةسايةتىء بةرثرسةكانى لةشيَوةى هنرى كيسنجةردا نابينيَتةوة، ئةو ثيَويستى بةوة نيية ئيَمة شتيَكى بؤ شةرح بكةين كة خؤى ثيَشتر دةيزانيَت.

+ تايبةت بة جةنطى عيَراق، ويلايةتة يةكطرتووةكان ثيَشينةيةكى مةترسيدارى داهيَنا كة خؤى لة بنةماى طورزى ثيَشدةست (الضربة الاستباقية)دا دةبينيَتةوة. بةرِاى تؤ، ئايا ئةو بنةماية وةسيلةيةكى رِةواية بؤ بةرثةرضدانةوةى هةرِةشةكانى جيهانى ئةمرِؤ، جيهانى دواى 11ى ئةيلول؟

ـ لةرِووى مةبدةئييةوة، بةوةى لةعيَراق ئةنجاميدا، ويلايةتة يةكطرتووةكان ثيَشينةيةكى لةميَذوودا دانةهيَنا، بنةماى طورزى ثيَشدةست لةرِووى ميَذووييةوة شتيَكى رِةطداكوتراوة، طورزى ثيَشدةست بةردةوام بةهانةو رِووثؤشيَك بووة بؤ دوذمنكارى، هةموو ئةوانةى لةميَذوودا دوذمنكارييان ئةنجامداوة، هةمان فيَلَيان بةكار هيَناوة، هيتلةر لةم دةرهاويشتةيةوة هيَرشى كردة سةر ثؤلَةندا، ئةو وابانطةشةى دةكرد كة مةترسييةكى ضاوةرِوانكراو لة ثؤلَةندا بةرِيَوةيةو ئةلَمانيا بةرطرى لةخؤى دةكات، لةو حالَةتةى ئةلَمانيادا ثيَويست ناكات ئةو قسةية بةجددى وةربطيريَت، هةمان شتيش لة حالَةتى ويلايةتة يةكطرتووةكاندا لةعيَراق، حالَةتى ئةمريكى لة دذى عيَراق حالَةتيَكى دوذمنكارانةى ديارةو ئامانج ليَى ثيَشكةوتنى هيض مةترسييةك نةبوو.

ئةوةش ثيَشيَلكردنى سيستمى نيَودةولَةتيية، هةورةها تاوانيَكيشة كة ويلايةتة يةكطرتووةكان بةهؤى هيَزةكةيةوة ئةنجاميدا، لةطةلأ هةموو ئةوانةشى لة ئةنجامى ئةو تاوانةوة دروستبوون.

ويلايةتة يةكطرتووةكان بةهؤى هيَزة طةورةكةيةوة، ثيَشينةيةكى نوآ دادةهيَنيَت، بةردةوام ئةمةش ئسلوبى لايةنة بةهيَزةكة بووة، يان ئسلوبى ئةو دةولَةتانةى لةلايةن ضةند هيَزيَكى طةورةوة ثشتيوانى كراون. بؤ نموونة، ئةطةر ئيَران برِيارى هيَرشكردنة سةر ئيسرائيلي دا، بةهؤى ضةكة ئةتؤمييةكانييةوة، هةروةها بةهؤى موشةكةكانييةوة كة مايةى هةرِةشةن بؤ سةر ئيَرانء ئةمةش بةطورزيَكى ثيَشدةست دانرا، ئايا دةلَيَين كة ئةمة كاريَكى رِةواية؟ بيَطومان نةخيَر، لةبةر ئةوةى ليَرةدا دةولَةتة ئةنجامدةرةكان (ئيَران) رِةزامةندى ئيَمةيان لةسةر نةبووة، بةلآم ئةطةر ئيسرائيل هيَرشى كردة سةر ئيَران لةذيَر ناوى طورزى ثيَشدةستدا، ئةوا دةلَيَين بةلَآ ئةمة كاريَكى رِةواية، ئةوةش تةنها لةبةر يةك هؤى ئاسان، لةبةر ئةوةى ئيسرائيل لةلايةن ئيَمةوة ثشتيوانى دةكريَت.

+ ئيَرانء ضةند دةولَةتيَكى تريش بة "دةولَةتة ياخييةكان" ناسراون، ئايا برِوات واية كة بةرِاستى ئةو دةولَةتانة مايةى هةرِةشة بن بؤ سةر ويلايةتة يةكطرتووةكان؟ يان بةمةبةستى دروستكردنى دوذمنيَكء ئةويش بؤ خزمةتكردنى ضةند ئامانجيَكى تر، ئةم ناوةيان ليَنراوة؟

ـ سةبارةت بةويلايةتة يةكطرتووةكان، دةولَةتة ياخييةكان ئةو دةولَةتانةن كة طوآ لة فةرمانةكانمان ناطرن، نامؤترين حالَةتيش لةميَذووى نويَدا حالَةتى كوباية، ئايا كوبا مةترسيية لةسةر ويلايةتة يةكطرتووةكان، يان، ئايا لةهيض ماوةيةكدا لةميَذوودا بووةتة مةترسييةك لةسةر ويلايةتة يةكطرتووةكان؟!

ئةو دةولَةتةى لةناو دةولَةتة ياخييةكاندا بوو تةنها ئةو لةناو برا، عيَراقى سةددام حسيَن بوو، كة لةماوةى حوكمى رِؤنالَد رِيطان داء بةمةبةستى دذايةتيكردنى ئيَرانى ئيسلاميى، لةلايةن ضةند كةسيَكةوة كة ئيَستا ئةندامى ئيدارةكةى بوش-ن، يارمةتىء ضةكى ثيَدةبةخشرا.

ئةم ثرؤسةى ثؤليَنكردنةى دةولَةتانيش هيض نيية جطة لة بةشيَك لة ثرؤسةكانى ثرِوثاطةندةكردن كة حكومةتى ئةمريكا ئةنجاميان دةدات.

+ بةبؤضوونى تؤ، ثيَناسةى ئيرهاب ضيية؟

ـ بؤماوةى زياتر لة بيست سالَة من لةبارةى ئيرهابةوة دةنووسم، هةر لةهاتنى سةرؤك رِؤنالَد رِيَطان-ـةوة بؤ سةر كورسى فةرمانرِةوايى، ئيدارة يةك لةدوايةكةكانء بةتايبةتيش ئيدارةى ئيَستاى بوش، "جةنط لةدذى تيرؤريزم"يان وةكو ميحوةريَكى بنةرِةتيى سياسةتةكانى دةرةوةى ئةمريكا تةبةنى كردووة، وةسفكردنةكةى ئةو كاتةى ئيرهاب لةلايةن رِؤنالَد رِيَطان-ـةوة بةوةى "بةربةرييةتى سةردةمى نوآ، هةولَى ويَرانكردنى شارستانييةتى ئينسانى دةدات"، هةمان ئةو زمانةية كة تا ئةمرِؤمان بةكارهيَنراوة. بةلآم ثيَناسةكردنى ئيرهاب بةثيَى ياساى ئةمريكى كة لةيةكيَك لة سةرضاوةكانى سوثاى ئةمريكادا هاتووةو هةروةها كة هةمان ثيَناسةشة لةياساى رِةسميى بةريتانيادا ثيَناسة كراوةو دةلَيَت: "ئيرهاب بريتيية لة هةرِةشةكردن بة بةكارهيَنانى توندوتيذى (لة دذى مةدةنييةكان) لةثيَناو بةدةستهيَنانى ضةند ئامانجيَكى سياسى يان ضةند ئامانجيَكى تردا".

ئةمة ثيَناسةيةكى باشة، ئةمةش ئةو ثيَناسةيةية كة خؤم شةخسى بؤى دةطةرِيَمةوة، بةلآم ئةم ثيَناسانة نة دةضةسثيَنريَنء نة سووديشيان ليَوةردةطيريَت، ويلايةتة يةكطرتووةكان ئةطةر ثيَناسة رِةسمييةكةى ئيرهاب بضةسثيَنيَت، ئةوا خؤىء سياسةتةكانى دةرةوةى وادةبينيَتةوة كة هةستاوة بة تةبةنيكردنء جيَبةجيَكردنى ضةندين كارى ئيرهابى، هةربؤية ويلايةتة يةكطرتووةكان ضةندين هةولَيداوة تاوةكو ثيَناسةى ئيرهاب بطؤرِيَت.

هةنووكة ويلايةتة يةكطرتووةكانء ضةندين دةولَةتى تريش هةنديَك كار ئةنجام دةدةن كة ناويان ليَناوة "كارةكانى رِووبةرِووبوونةوةى ئيرهاب"، بةلآم ئةم كارانة لةسروشتى خؤياندا كارى ئيرهابين، هةر بؤية ثيَناسة رِةسميية حكومييةكان بؤ ئيرهاب طرنط نين، ضونكة بةشيَوةيةكى عةمةلى لةكار خراون. ضةندين هةولَى حكومى ئةمريكى دراون. بة ئامانجى زامنكردنى ئةوةى مةبةستيانة لةثيَناسة تازةكةى ئيرهابداو دوورخستنةوةى ئةوةى بةدلَيان نيية تيايدا، ئالةم دةرهاويشتةيةوة من هيض طرفتيَكم نيية لةتةك ثيَناسة رِةسمييةكةى ئةمريكا يان بةريتانيا بؤ ئيرهاب.

+ ئةوةى ئةمرِؤ لة جيهاندا رِوودةدات، هةنديَك بةيةكيَك لةشيَوةكانى "ململانيَى شارستانييةكان" وةسفى دةكةن. كؤميَنتى تؤ ضيية لةسةر ئةم وةسفة؟

ـ ضةند دةستةيةك هةن دةيانةويَت ئةوة بهيَننة ئارا كة ثيَى دةوتريَت "ململانيَى شارستانييةكان"، من بيَطومانم لةوةى ئوسامة بن لادن بةو ململانيَية بةختيار دةبيَت. ثلاندانةرانى سياسةتةكانى ئيدارةى سةرؤك بؤش بةجددى هةولَى هيَنانةئاراى ململانيَى شارستانييةكان دةدةن.

ئةطةر برِوانينة زمانى طوتارى سياسيى ئةو دوو كؤمةلَة، كؤمةلَى بوشء كؤمةلَى بن لادن، ليَكضوونيَكى طةورة دةبينيت، وةكو بةكارهيَنانى دةستةواذةكانى (ضاكة دذى خراثة، وةستان لةبةرةى خواداو ثشتبةستن ثيَى). هةر بؤية هةردوولا ئارةزوويان لةخولَقاندنى "ململانيَى شارستانييةكان"ـة، بةلآم ئةمة ثيَضةوانةى واقيعة.

لةماوةى هةشتاكاندا (هةشتاكانى سةدةى رِابردوو)، ئيدارةى رِيطان جةنطى لة دذى ئيرهاب بةرثاكرد، ئةوكات ئيرهابى ئيسلاميى بوونى نةبوو، بةلآم ئيرهابى كاتؤليكى لة دةولَةتةكانى ئةمريكاى ناوةرِاست، كة دوور لة ذياننامةى ئةمريكى سةربةخؤ بوون، بوونى هةبوو.

كاتيَك ثياوانى ئاينيي كاتؤليك دةستيانكرد بةداواكردنى مافةكانى هاوولآتيية هةذارةكان، كريَكارو جووتيارةكان، بةثيَضةوانةى ئةو ترادسيؤنةى لةرِووى ميَذووييةوة ثيَشتر باوبوو بؤ خزمةتكردنى ضينة دةولَةمةندةكانء بةرذةوةندييةكانيان، ئةمريكا لةذيَر ناوى "جةنط لةدذى ئيرهاب" جةنطيَكى بةرثا كرد.

سالَى 1958 سالَيَكى زؤر طرنط بوو لة سياسةتى نيَودةولَةتيدا، ئةوسالأ ئيدارةى ئيزنهاوةرى سةرؤكى ثيَشووى ئةمريكا، (3) قةيرانى سةرةكى لة جيهاندا دياريكرد.

يةكةميان بريتيبوو لة ئيندؤنيسيا، دووةميان باكوورى ئةفريقيا، سيَيةميشيان رِؤذهةلآتى ناوةرِاست. هةر حالَةتيَكيشيان ثةيوةندى بة بوونى نةوتةوة هةبوو، جطة لةوةى هةمووشيان دةولَةتى ئيسلاميى بوون، ئيندؤنيسياو ميسر دوو دةولَةتى عةلمانى بوونء ويلايةتة يةكطرتووةكان يارمةتيى شانشينى سعودييةي دةدا لةدذى ميسر، كة لةنيَو دةولَةتة عةرةبييةكاندا ثيَشةوايةتى رِةوتى عةلمانى دةكرد.

ئايا ئةمة بةهؤى ململانةى شارستانييةكانةوة بوو؟ نةخيَر، ئةوة لةثيَناو خزمةتكردنى بةرذةوةنديية ئةمريكييةكاندا بوو بةو شيَوةيةى ئةوكات ئيدارةى ئةمريكا دةيبينى. ئيدارةى ئةمةريكا ثشتيوانى سؤهارتؤى ديكتاتؤرى كرد كة نزيكةى يةك مليؤن هاوولآتى ئيندؤنيسياى كوشت.

لةحالَةتى سيَيةميشدا قةيرانى "سةربةخؤبوونى جةزائير"، ئةوةى ثيَويستبوو لةثيَناو نةهيَشتنى شويَنةوارةكانى سةربةخؤبوونى جةزائيردا، فةرةنسا ثيَى هةستا، ئةويش بةئامادةبوونيَكى موخابةراتيانةى قةبة لةدواى ضوونةدةرةوةى سوثاكةى، من بةدوورى نازانم كة نيوةى ئةو قةسابخانانةى لةماوةى دة سالَى رِابردوودا لةوىَ رِوويانداوة، فةرةنساو موخابةراتى فةرةنسا ئةنجامى دابيَتن.

ئةم نموونانةو نموونةى ترى جطة لةمانيش بةلَطةنين لةسةر "ململانيَى شارستانييةكان"، بةلَكو بةلَطةى ضةند شيَوازيَكى سياسييانةى هيَزة طةورةكانن بؤ بةدةستهيَنانى بةرذةوةندييةكانيان.

* خزمةتطوزارييةكى هةفتانةى هةوالَيي خؤرِايية، هةموو رؤذانى شةممةيةك بةزمانى عةرةبيي بلآو دةبيَتةوة، هةوالَ و بةدواداضوون و شيكردنةوةكان لةناوخؤى ويلايةتة يةكطرتووةكانةوة نمايش دةكات. "راثؤرتى واشنتؤن" لةلايةن ثةيمانطاى ئاسايشى نيَودةولَةتييةوة لةواشنتؤن، كةريَكخراويَكى ناحكوميية دةردةضيَت