قسه‌یه‌كی باو كه‌ له‌ وه‌هم زیاتر نییه‌ ئه‌وه‌یه‌ ئیسلام له‌ ژینگه‌یه‌كی بیابان هاتووه‌‌و بۆ ئه‌و ژینگه‌یه‌ دواوه‌. ئه‌وه‌نده‌ش به‌سه‌ یه‌ك جار وه‌همی له‌و جۆره‌ بوترێت بۆ ئه‌وه‌ی بێ بیركردنه‌وه‌ كه‌سانێك دووباره‌ی بكه‌نه‌وه‌ تا ده‌بێته‌ ڕاستی لایان.

ئه‌وه‌ی له‌ قورئان هه‌یه‌ ته‌واو پێچه‌وانه‌یه‌. ئه‌گه‌ر قورئان بده‌یته‌ ده‌ست كه‌سێك نه‌زانێت له‌كوێ دابه‌زیوه‌‌و پاشان لێی بپرسی له‌ چ شوێنێكی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ئه‌م كتێبه‌ هاتووه‌ مێشكی بۆ شارێكی وه‌ك به‌یرووت یان صه‌یدا یان هه‌ر شارێكی تری شامیسه‌ر كه‌نار ده‌ریا ده‌چێت كه‌ پڕ ڕوبارو باخ‌و سه‌وزایی‌و ده‌رختی له‌ هه‌موو جۆرێك بێت‌و خه‌ڵكه‌كه‌ی به‌پاڵ كشتوكاڵه‌وه‌ بازرگانیی ده‌ریاوانیش ده‌كه‌ن.

له‌ قورئان نه‌ك ته‌نها باسی بیابان نه‌هاتووه‌ به‌ڵكو ته‌نانه‌ت ناوی بیابانیش نه‌هاتووه‌. تاكه‌ شتێكیش كه‌ له‌ بیابانه‌وه‌ نزیكه‌ باسی سه‌رابه‌، به‌ڵام سه‌راب نه‌ك ته‌نها له‌ بیابان به‌ڵكو له‌ هه‌ر ده‌شتاییه‌كی گه‌رم ڕووده‌دات، بۆیه‌ كاتێك باسی سه‌راب كراوه‌ باسی بیابان نه‌كراوه‌: (كسراب بقيعة يحسبه الظمآن ماء- النور: 39) واته‌: وه‌ك سه‌رابێك له‌ زه‌وییه‌كی ته‌خت. جۆری تری سه‌رابیش ته‌نانه‌ت له‌ ناوچه‌ به‌سته‌ڵه‌كه‌كان‌و له‌ ده‌ریاكان‌و ته‌نانه‌ت له‌سه‌ر شه‌قامه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی شاره‌كانیش له‌ كاتی گه‌رمایی زۆر. به‌ڵام ئه‌مه‌ی له‌م ئایه‌ته‌ باسكراوه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ناوچه‌ گه‌رمه‌كان ئیتر بیابان بێت یان ده‌شتاییه‌كی ئاسایی چونكه‌ باسی تینوویه‌تی ده‌كات. له‌ سووره‌تێكی تریش باسی سه‌راب كراوه‌ به‌ڵام بۆ حاڵی چیاكان كاتی قیامه‌ت‌و تێكچوونی زه‌وی‌و ئاسمان: (وسیرت الجبال فكانت سرابا- النبأ: 20).

شتێكی تریش له‌ بیابانه‌وه‌ نزیك بێت حوشتره‌، به‌ڵام حوشتر تایبه‌ت نییه‌ به‌ بیابان به‌ڵكو له‌ ناوچه‌ كشتوكاڵییه‌كان‌و له‌ شاره‌كانیش هه‌بوون چ له‌ نیمچه‌ دوڕگه‌ی عه‌ره‌ب‌و چ له‌ ناوچه‌كانی تر وه‌ك شام. حوشتر یه‌كێكه‌ له‌و ئاژه‌ڵانه‌ی خه‌ڵكی حیجاز به‌خێوی ده‌كه‌ن به‌مه‌رجێك حیجاز بیابان نییه‌.

هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر حوشتر تایبه‌ت بێت به‌ بیابان ئه‌و كاته‌ پێویسته‌ ئینجیلیش په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ بیابانه‌وه‌ هه‌بێت چونكه‌ له‌ زاری مه‌سیحه‌وه‌ باسی حوشتر كراوه‌ وه‌ك: ((حوشترێك بچێته‌ ناو كونی ده‌رزییه‌وه‌ ئاسانتره‌ له‌وه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندێك بچێته‌ ناو مه‌له‌كووتی خودا- مه‌تتا 19: 24،  مرقس 10: 25، لوقا 18: 25))، هه‌روه‌ها كاتێك مه‌سیح هێرشی كرده‌ سه‌ر گه‌وره‌ پیاوانی ئاینیی جووله‌كه‌: ((ئێوه‌ مێشووله‌ (له‌ خواردن‌و خواردنه‌وه‌تان) ده‌رده‌هێنن به‌ڵام حوشتر قووت ده‌ده‌ن- مه‌تتا 23: 24)، باسی یوحه‌ننا كوڕی زه‌كه‌رییاش كراوه‌ كه‌ جله‌كه‌ی له‌ تووكی حوشتر دروستكرابوو (مه‌تتا 3: 4، مرقس 1: 6).

كاتێكیش باسی مه‌ككه‌ كراوه‌ هیچ شتێك نه‌وتراوه‌ لێی تێبگه‌ین كه‌ شارێكی بیابانی بێت یان ته‌نانه‌ت شارێكی وشكی بێ ئاو و سه‌وزایی مه‌گه‌ر ته‌نها باسی كاتی ئیبراهیمی پێغه‌مبه‌ر: (ربنا إني أسكنت من ذريتي بواد غير ذي زرع عند بيتك المحرم- ابراهیم: 37). خوێنه‌ریش مێشكی بۆ ئه‌وه‌ ده‌چێت كه‌ ئه‌و مه‌ككه‌یه‌ له‌سه‌رده‌می قورئان له‌و وشكییه‌ ڕزگاری بوو چونكه‌ ئیبراهیم داوا له‌ خوا ده‌كات له‌هه‌موو جۆره‌ به‌روبوومێك به‌ نه‌وه‌كه‌ی بدات وه‌ك له‌ هه‌مان ئایه‌ت هاتووه‌: ((وارزقهم من الثمرات))،یان ئه‌و دوعایه‌ی تری: ((وإذ قال إبراهيم رب اجعل هذا بلدا آمنا وارزق أهله من الثمرات من آمن منهم بالله واليوم الآخر- البقرة: 126)).

باسی ده‌ریا له‌ قورئان له‌ ڕاده‌به‌ده‌ر زۆره‌. یه‌ك له‌وانه‌ ڕێك له‌دوای ئه‌و ئایه‌ته‌ی باسی سه‌رابی كردووه‌: ((أو كظلمات في بحر لجي يغشاه موج من فوقه موج من فوقه سحاب ظلمات بعضها فوق بعض إذا أخرج يده لم يكد يراها- النور: 40)). ئینجا باسێكی زۆری ده‌ریا كه‌ وه‌ك وتم كه‌سێكی بێئاگا له‌ شوێنی هاتنه‌خواره‌وه‌ی قورئان وا ده‌زانێت شوێنه‌كه‌ له‌سه‌ر كه‌نار ده‌ریایه‌. وه‌ك زانراوه‌ سێ شاره‌كه‌ی حیجاز كه‌ ڕووداوه‌ گه‌وره‌كانیان بینی (مه‌ككه‌، مه‌دینه‌، تائیف) نزیك ده‌ریان به‌ڵام له‌سه‌ر كه‌نار ده‌ریا نین‌و نزیكتریان مه‌ككه‌یه‌ (ده‌وروبه‌ی 80 كیلۆمه‌تر دووره‌).

به‌پێچه‌وانه‌ وه‌همی باویش، ده‌ریا لای عه‌ره‌ب ناسراو بوو به‌تایبه‌تی لای خه‌ڵكی مه‌ككه‌ به‌هۆی بازرگانییه‌وه‌، به‌ڵام قورئان زۆرتر له‌وه‌ی چاوه‌ڕێی ده‌كه‌ین باسی ده‌ریا ده‌كات:

 باسی به‌یه‌ك گه‌یشتنی دوو ده‌ریا، باسی به‌یه‌ك گه‌یشتنی ڕوبار‌و ده‌ریا، باسی كه‌شتییه‌كانی ده‌ریا ئه‌ویش وه‌ك نیعمه‌تێكی خودا بۆ مرۆڤه‌كان كه‌ ئه‌و ده‌ریایه‌ی بۆ مرۆڤ به‌ گه‌ڕ خستووه‌‌و وه‌ك بیرخستنه‌وه‌ی مرۆڤ كاتێك تووشی هه‌ڵچوونی ده‌ریا ده‌بێت‌و په‌نا بۆ خودا ده‌بات به‌ڵام كه‌ ڕزگاری ده‌بێت پشت ده‌كاته‌ خودا. باسی نیعمه‌تێكی تری ده‌ریاش كه‌ سه‌رچاوه‌ی خۆراكه‌‌و مرواریی‌و مه‌رجانه‌. له‌ هه‌ندێك له‌و ئایه‌تانه‌ ته‌عبیر (نه‌تبینی) هاتووه‌ كه‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ كه‌سێك له‌سه‌ر ده‌ریا بێت، هه‌ندێك جاریش ئه‌وه‌ بۆ كه‌شتییه‌كان وتراوه‌ وه‌ك چۆن كه‌سه‌كه‌ به‌ئه‌كیدی له‌سه‌ر كه‌نار ده‌ریا بووه‌‌و به‌رده‌وام كه‌شتیی ده‌بینی.

دره‌ختی به‌ردار له‌ مه‌ككه‌ نه‌بوون‌و نزیكترین شوێن ئه‌و به‌روبوومانه‌ی هه‌بووه‌ شاری تائیفه‌ كه‌ دووه‌م شار بووه‌ له‌دوای مه‌ككه‌. قورئان كاتێك باسی كشتوكاڵ ده‌كات وه‌ك ئه‌وه‌یه‌ له‌ تائیف هاتبێت نه‌ك له‌ مه‌ككه‌. واته‌ ئه‌گه‌ر قورئان به‌ندی ژینگه‌كه‌ی بووبێت بۆچی ئه‌و هه‌موو باسه‌ی دره‌خت هاتووه‌ به‌تایبه‌تیش زۆریی ئه‌و باسانه‌ له‌ قورئانی مه‌ككی هاتوون، واته‌ پێش كۆچ بۆ مه‌دینه‌ كه‌ ئه‌ویش خاوه‌نی كشتوكاڵ‌و به‌روبوومی ده‌رختی هه‌بوو؟ كه‌واته‌ قورئان قسه‌ی بۆ كێ كردووه‌ بۆ ماوه‌ی سیانزه‌ ساڵی مانه‌وه‌ له‌ مه‌ككه‌؟ ده‌بوایه‌ ڕه‌خنه‌ی ڕه‌خنه‌گران ئه‌وه‌ بوایه‌ كه‌ قورئان باسی ژینگه‌یه‌كی كردووه‌ كه‌ هیچ شتێك به‌ ژینگه‌ی مه‌ككه‌وه‌ نایبه‌ستێته‌وه‌، واته‌ باسی واقیعی نه‌كردووه‌، نه‌ك ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه‌ بگرن كه‌ قورئان له‌ بیابانه‌وه‌ هه‌ڵقوڵاوه‌.

قورئان ته‌نانه‌ت كه‌ قسه‌ له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕه‌كانی مه‌ككه‌ ده‌كات به‌تایبه‌ت قسه‌یان له‌گه‌ڵ ناكات به‌ڵكو له‌گه‌ڵ هه‌موو مرۆڤایه‌تی. قورئانی مه‌ككی ده‌ڵێت: ((أفرأيتم ما تحرثون * أأنتم تزرعونه أم نحن الزارعون- الواقعة: 63-64))، به‌ڵام خه‌ڵكی مه‌ككه‌ خه‌ریكی كشتوكاڵ نه‌بوون چونكه‌ ناوچه‌كه‌یان وشكایی بوو، واته‌ نه‌ك ته‌نها قسه‌ی بۆ بیابان نه‌كردووه‌ به‌ڵكو به‌تایبه‌تیش قسه‌ی بۆ خه‌ڵكی مه‌ككه‌ نه‌كردووه‌ به‌ڵكو بۆ مرۆڤایه‌تی كه‌ به‌شی زۆری چالاكیی كشتوكاڵی ئه‌نجام ده‌ده‌ن.

قورئان ته‌نانه‌ت باسی جۆره‌ به‌روبوومێكی ناوبردووه‌ كه‌ موفه‌سیره‌كانیش نه‌یانزانیوه‌ چییه‌ بۆیه‌ هه‌ر كه‌سێك به‌شێوه‌یه‌ك ته‌فسیری كردووه‌: سه‌ره‌تا باسی چالاكیی به‌رهه‌مهێنانی به‌روبوومه‌كانی كردووه‌ كه‌ چالاكیی وا له‌ مه‌ككه‌ نه‌بوو چ جای ئه‌وه‌ی له‌ بیابان هه‌بن: ((فلينظر الإنسان إلى طعامه * أنا صببنا الماء صبا * ثم شققنا الأرض شقا * فأنبتنا فيها حبا * وعنبا وقضبا * وزيتونا ونخلا * وحدائق غلبا-عبس: 24-30)) ئینجا: ((وفاكهة وأبا – عبس: 31))، موفه‌سیركانیش له‌باره‌ی دووه‌میان ناكۆك بوون ( بڕوانه‌ ته‌فسیری قورتوبی، القرطبي، الجامع لاحكام القران، ج22، تحقيق عبدالله بن عبدالمحسن التركي واخرون، مؤسسة الرسالة، ط1، 1427-2006، ص86).

قورئان له‌ شوێنێك شایه‌تی بۆ هه‌ندێك ئه‌عراب ده‌دات كه‌ خاوه‌نی باوه‌ڕن به‌ڵام له‌ شوێنه‌كانی تر زه‌می ئه‌عراب ده‌كات. یه‌كێك له‌و ئایه‌تانه‌ ئایه‌ته‌ ناوداره‌كه‌یه‌: ((الأعراب أشد كفرا ونفاقا وأجدر ألا يعلموا حدود ما أنزل الله على رسوله والله عليم حكيم- التوبة: 97)). ئه‌عراب خێڵه‌ كۆچه‌ره‌كان بوون كه‌ به‌ناو له‌وه‌ڕگه‌ كاتییه‌كان ده‌گه‌ڕان. ئه‌وانه‌ زۆر له‌ مه‌ده‌نییه‌ته‌وه‌ دوور بوون‌و جێگه‌ی ڕه‌خنه‌ی دانیشتوانی گوند‌و شاره‌كانی جه‌زیره‌ی عه‌ره‌ب بوون. ئه‌عراب په‌یوه‌ستی بیابان بوون‌و به‌م شێوه‌یه‌ قورئان نه‌ك ته‌نها به‌رهه‌می ژینگه‌ی بیابان نه‌بوو به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ ڕه‌خنه‌ی له‌و ژینگه‌یه‌ گرتووه‌ كه‌ دووره‌ له‌ شارستانی وه‌ك چۆن باسی ئه‌و ئه‌عرابییانه‌ ده‌كات كه‌ هاتنه‌ لای پێغه‌مبه‌ر‌و له‌جیاتی ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕێ بكه‌ن تا بێته‌ ده‌ره‌وه‌ له‌ ماڵ‌و بیانبینێت ده‌ستیان كرد به‌ هاواركردن لێی ((ئه‌ی موحه‌ممه‌د وه‌ره‌ ده‌ره‌وه‌ با قسه‌ت له‌گه‌ڵ بكه‌ین)) (بۆ ئه‌مه‌‌و گێڕانه‌وه‌ی تر بڕوانه‌: قورتوبی، ج19، تحقيق عبدالله بن عبدالمحسن التركي و محمد رضوان عرقسوسي، ص 364-367).

به‌پاڵ باسی زۆری‌و دووباره‌ی ده‌ریا‌و به‌روبوومی كشتوكاڵ قورئان باسی چیرۆكی پێغه‌مبه‌ران‌و میلله‌تانی پێشووی كردووه‌، باسی ئه‌وانه‌ش دووباره‌كردۆته‌وه‌. هیچیش له‌مانه‌ وه‌كو پێغه‌مبه‌ر‌و میلله‌تی نیشته‌جێی بیابان نه‌كراون. قورئان هه‌روه‌ها زۆر باسی ئاسمان‌و ئه‌ستێره‌‌و دیاره‌كانی كردووه‌. باسه‌كانی قیامه‌ت‌و ئاخیره‌تیش له‌ڕاده‌به‌ده‌ر زۆرن. هه‌موو ئه‌وانه‌ش په‌یوه‌ندییه‌كی تاك ‌و تایبه‌تیان به‌ بیابانه‌وه‌ نییه‌. به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌: ئه‌و هه‌مه‌جۆرییه‌ی له‌و باسانه‌ هه‌یه‌ (ده‌ریا، سه‌وزایی، چیاكان، زه‌وی، ئاسمان، قیامه‌ت، مێژووی پێغه‌مبه‌ران‌و میلله‌تان) دووره‌ له‌ گیانی بیابان كه‌ ته‌نها لم‌و وشكاییه‌‌و هه‌مه‌جۆری به‌خۆوه‌ نابینێت‌و گه‌ڕۆكی بیابان په‌یوه‌ندییه‌كی زۆر كه‌می هه‌یه‌ به‌ ته‌نها هه‌ندێكیانه‌وه‌ وه‌ك بۆ نموونه‌ په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ ئاسمان‌و ئه‌ستێره‌‌و گه‌ردوون به‌زۆری به‌كارهێنانی ئه‌ستێره‌كان بۆ ڕێگه‌ دۆزینه‌وه‌.

سه‌باره‌ت به‌ باسه‌كانی به‌هه‌شتیش هه‌ندێك كه‌س بێ وردبوونه‌وه‌ ده‌ڵێن ئه‌مه‌ هاندانی عه‌ره‌به‌كانه‌ بۆ ژیانێكی تر له‌و خۆشییانه‌ی له‌ ژینگه‌ی بیابانی ئه‌وان نه‌بووه‌ وه‌ك باخ‌و میوه‌‌و ڕوبار. به‌ڵام ئه‌مه‌ ناڕێكه‌ له‌گه‌ڵ واقع چونكه‌ ته‌نها مه‌ككه‌ بێبه‌ش بووه‌ له‌ باخ‌و كشتوكاڵ له‌كاتێك شوێنی زۆر له‌ حیجاز له‌و خۆشییانه‌ به‌هره‌مه‌ند بوون، هه‌روه‌ها ڕوبار شتێكی نامۆ نه‌بوو له‌ حیجاز چونكه‌ دۆڵی زۆر هه‌بوون كه‌ له‌ وه‌رزی باران ئاوێكی زۆریان پیا ده‌ڕۆشت. ته‌نانه‌ت شوێنی گه‌شتیاریش هه‌ن له‌ حیجاز وه‌ك ناوچه‌ی (الباحه‌) له‌ باشووری رۆژئاوای حیجاز كه‌ ئاو و  دارستانی سروشتیی به‌رده‌وامی زۆره‌.

له‌لایه‌كی تره‌وه‌ ئه‌و باسانه‌ی به‌هه‌شت جێگه‌ی سه‌رنجی ئه‌عرابه‌كان، واته‌ كۆچه‌ره‌كانی بیابان، نه‌بوون چونكه‌ ئه‌وان وه‌كو هه‌موو هۆزه‌ كۆچه‌ره‌كان چالاكیی كشتوكاڵییان به‌چاوێكی سووك ته‌ماشا ده‌كرد. له‌ناو هۆزه‌ كۆچه‌ره‌كانی كوردیش تێڕوانینێكی له‌و جۆره‌ هه‌بوو وه‌ك چۆن عه‌شیره‌تی جاف پێش ئه‌وه‌ی نیشته‌جێ بن‌و وه‌كو گۆران خه‌ریكی كشتوكاڵ بن جووتیاره‌ گۆرانه‌كانیان به‌چاوی كه‌م ته‌ماشا ده‌كرد.

ئه‌م باسكردنه‌ی ده‌ریا‌و ڕوبار و دره‌خت‌و میوه‌ له‌ مه‌ككه‌ی وشك‌و بێ سه‌وزایی به‌ڵگه‌یه‌كه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی قورئان وه‌حییه‌كی خوداییه‌‌و بۆ ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ ببێته‌ كتێبێك بۆ هه‌موو جیهان. جیهانیش ئه‌وه‌نده‌ ڕووبه‌ری ده‌ریای هه‌یه‌ ئه‌وه‌نده‌ ڕووبه‌ری بیابانی نییه‌، له‌وه‌ش گرنگتر ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وه‌نده‌ خه‌ڵك ئاشنای ده‌ریان‌و ئه‌وه‌نده‌ خه‌ڵك له‌سه‌ر كشتوكاڵ ده‌ژین ئه‌وه‌نده‌ خه‌ڵك له‌ بیابانه‌كان ناژین. واته‌ قورئان باسی ژینگه‌ی به‌شه‌ زۆره‌كه‌ی جیهانی كردووه‌ نه‌ك به‌شه‌ كه‌مه‌كه‌ی كه‌ بیابانه‌‌و خه‌ڵكێكی كه‌می له‌خۆ گرتووه‌.

قورئان به‌ئاشكرایی ده‌ڵێت كه‌ پێغه‌مبه‌ران خه‌ڵكی شار بوون: ((وما أرسلنا من قبلك إلا رجالا نوحي إليهم من أهل القرى أفلم يسيروا في الأرض فينظروا كيف كان عاقبة الذين من قبلهم ولدار الآخرة خير للذين اتقوا أفلا تعقلون-یوسف: 109 )).

كه‌واته‌‌و به‌كورتی قورئان نه‌ له‌ ژینگه‌یه‌كی بیابان هاتووه‌‌و نه‌ بۆ ئه‌و بیابانه‌ هاتووه‌ وه‌ك ئه‌و وه‌همه‌ باوه‌ ده‌ڵێت.

-----

به‌شێكی له‌و ئایه‌تانه‌ی باسی ده‌ریا و ڕوبار‌و به‌روبوومی كشتوكاڵی ده‌كه‌ن:

1-ده‌ریا